スピン一重項と三重項のxy方向固有状態での展開

この記事は, 任意の方向を向いたスピンのxyz方向固有状態での展開 という 記事の姉妹編です.

二電子のスピン波動関数のスピンのz成分 S_z の 固有状態を S_x,S_y の固有状態で展開してみました.

S=1,S_z=0の固有状態

波動関数を基底,

|\uparrow \uparrow \rangle \ ,\ |\uparrow \downarrow \rangle \ ,\ |\downarrow \uparrow \rangle \ ,\ |\downarrow \downarrow \rangle \tag{1}

の順番にとります.

これらの線形結合により,z方向のスピン演算子, S_z=s_{z1}+s_{z2} は, 対角化されます.

s_z\begin{pmatrix}|\uparrow \rangle \\|\downarrow \rangle\end{pmatrix}=\begin{pmatrix}\frac{\hbar}{2} & 0 \\0 & -\frac{\hbar}{2}\end{pmatrix}\begin{pmatrix}|\uparrow \rangle \\|\downarrow \rangle\end{pmatrix} \tag{2}
s_x\begin{pmatrix}|\uparrow \rangle \\|\downarrow \rangle\end{pmatrix}=\begin{pmatrix}0 & \frac{\hbar}{2} \\\frac{\hbar}{2} & 0\end{pmatrix} \begin{pmatrix}|\uparrow \rangle \\|\downarrow \rangle\end{pmatrix}\tag{3}
s_y\begin{pmatrix}|\uparrow \rangle \\|\downarrow \rangle\end{pmatrix}=\begin{pmatrix}0 & -i\frac{\hbar}{2} \\i\frac{\hbar}{2} & 0 \end{pmatrix}\begin{pmatrix}|\uparrow \rangle \\|\downarrow \rangle\end{pmatrix} \tag{4}

より,

s_{z1}\begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}=\begin{pmatrix}\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 & 0 \\0 & \frac{\hbar}{2} & 0 & 0 \\0 & 0 & -\frac{\hbar}{2} & 0 \\0 & 0 & 0 & -\frac{\hbar}{2}\end{pmatrix} \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle \end{pmatrix}\tag{5}
s_{z2}\begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle \end{pmatrix}=\begin{pmatrix}\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 & 0 \\0 & -\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 \\0 & 0 & \frac{\hbar}{2} & 0 \\0 & 0 & 0 & -\frac{\hbar}{2}\end{pmatrix} \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}\tag{6}
s_{x1}\begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}=\begin{pmatrix}0 & 0 & \frac{\hbar}{2} & 0 \\0 & 0 & 0 & \frac{\hbar}{2} \\\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 & 0 \\0 & \frac{\hbar}{2} & 0 & 0\end{pmatrix} \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}\tag{7}
s_{x2}\begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}=\begin{pmatrix}0 & \frac{\hbar}{2} & 0 & 0 \\\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 & 0 \\0 & 0 & 0 & \frac{\hbar}{2} \\0 & 0 & \frac{\hbar}{2} & 0\end{pmatrix}\begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix} \tag{8}
s_{y1}\begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}=\begin{pmatrix}0 & 0 & -i\frac{\hbar}{2} & 0 \\0 & 0 & 0 & -i\frac{\hbar}{2} \\i\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 & 0 \\0 & i\frac{\hbar}{2} & 0 & 0\end{pmatrix} \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}\tag{9}
s_{y2}\begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}=\begin{pmatrix}0 & -i\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 \\i\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 & 0 \\0 & 0 & 0 & -i\frac{\hbar}{2} \\0 & 0 & i\frac{\hbar}{2} & 0\end{pmatrix} \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}\tag{10}

ここで,例えば s1 の行列表示は,作用するのは一番目の矢印だけであって, 二番目の矢印を無視して,演算子が一番目の矢印の向きを変える時, \dfrac{\hbar}{2} を書き込みます. 以上より,だから,

S_z \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}&= (s_{z1}+s_{z2})\begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix} \\&=\begin{pmatrix}\hbar & 0 & 0 & 0 \\0 & 0 & 0 & 0 \\0 & 0 & 0 & 0 \\0 & 0 & 0 & -\hbar\end{pmatrix} \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}\tag{11}
S_x \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}&= (s_{x1}+s_{x2}) \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}\\&=\begin{pmatrix}0 & \frac{\hbar}{2} & \frac{\hbar}{2} & 0 \\\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 & \frac{\hbar}{2} \\\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 & \frac{\hbar}{2} \\0 & \frac{\hbar}{2} & \frac{\hbar}{2} & 0\end{pmatrix} \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}\tag{12}
S_y \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}&= (s_{y1}+s_{y2}) \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}\\&=\begin{pmatrix}0 & -i\frac{\hbar}{2} & -i\frac{\hbar}{2} & 0 \\i\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 & -i\frac{\hbar}{2} \\i\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 & -i\frac{\hbar}{2} \\0 & i\frac{\hbar}{2} & i\frac{\hbar}{2} & 0\end{pmatrix} \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}\tag{13}
\bm{S}^2 \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}&= (S_x^2+S_y^2+S_z^2)\begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix} \\&=\Biggl( \begin{pmatrix}\frac{\hbar^2}{2} & 0 & 0 & \frac{\hbar^2}{2} \\0 & \frac{\hbar^2}{2} & \frac{\hbar^2}{2} & 0 \\0 & \frac{\hbar^2}{2} & \frac{\hbar^2}{2} & 0 \\\frac{\hbar^2}{2} & 0 & 0 & \frac{\hbar^2}{2}\end{pmatrix}+\begin{pmatrix}\frac{\hbar^2}{2} & 0 & 0 & -\frac{\hbar^2}{2} \\0 & \frac{\hbar^2}{2} & \frac{\hbar^2}{2} & 0 \\0 & \frac{\hbar^2}{2} & \frac{\hbar^2}{2} & 0 \\-\frac{\hbar^2}{2} & 0 & 0 & \frac{\hbar^2}{2}\end{pmatrix}+\begin{pmatrix}\hbar^2 & 0 & 0 & 0 \\0 & 0 & 0 & 0 \\0 & 0 & 0 & 0 \\0 & 0 & 0 & \hbar^2\end{pmatrix}\Biggr)\begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle|\uparrow \downarrow \rangle|\downarrow \uparrow \rangle|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix} \\&= \begin{pmatrix}2\hbar^2 & 0 & 0 & 0 \\0 & \hbar^2 & \hbar^2 & 0 \\0 & \hbar^2 & \hbar^2 & 0 \\0 & 0 & 0 & 2\hbar^2\end{pmatrix} \begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}\tag{14}

ここで,

P=\frac{1}{\sqrt{2}} \begin{pmatrix} 1 & 1 \\ 1 & -1 \end{pmatrix}=P^{-1}

として,式 (14)\hbar^2 の部分を行列 P で対角化すると,

A \begin{pmatrix}|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle\end{pmatrix}&\equiv \begin{pmatrix}\hbar^2 & \hbar^2 \\\hbar^2 & \hbar^2\end{pmatrix}\begin{pmatrix}|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle\end{pmatrix} \\&\to P^{-1}APP^{-1}\begin{pmatrix}|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle\end{pmatrix} \\&=\begin{pmatrix}2\hbar^2 & 0 \\0 & 0\end{pmatrix}\frac{1}{\sqrt{2}}\begin{pmatrix}|\uparrow \downarrow \rangle + |\downarrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle - |\downarrow \uparrow \rangle\end{pmatrix} \tag{15}

よって, S=1,(2\hbar^2=1\cdot(1+1)\hbar^2) (三重項)

|\uparrow \uparrow \rangle \tag{16}
\frac{1}{\sqrt{2}}(|\uparrow \downarrow \rangle + |\downarrow \uparrow \rangle ) \tag{17}
|\downarrow \downarrow \rangle \tag{18}

S=0,(0\hbar^2 = 0 \cdot (0+1)\hbar^2) (一重項)

\frac{1}{\sqrt{2}}(|\uparrow \downarrow \rangle - |\downarrow \uparrow \rangle ) \tag{19}

に分かれます.古典的な描像を図にするならば,下図のようになります.

chromel-SxSyEigen-01-t.png

S_x,S_yの固有状態の準備

まずは,固有関数の展開に必要な S_x の固有状態を準備します. 以下では簡単のため,

\begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\|\uparrow \downarrow \rangle \\|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}\to \begin{pmatrix}1 \\1 \\1 \\1\end{pmatrix}
\begin{pmatrix}|\uparrow \uparrow \rangle \\-|\uparrow \downarrow \rangle \\-|\downarrow \uparrow \rangle \\|\downarrow \downarrow \rangle\end{pmatrix}\to \begin{pmatrix}1 \\-1 \\-1 \\1\end{pmatrix}

等と書くことにします.

S_x &= s_{x1}+s_{x2} \\&=\begin{pmatrix}0 & \frac{\hbar}{2} & \frac{\hbar}{2} & 0 \\\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 & \frac{\hbar}{2} \\\frac{\hbar}{2} & 0 & 0 & \frac{\hbar}{2} \\0 & \frac{\hbar}{2} & \frac{\hbar}{2} & 0\end{pmatrix} \tag{20}

固有値は, \lambda=\hbar,0(\mathrm{repeated} \  \mathrm{root}),-\hbar です.(ただし,repeated rootは,重解を表す.)

固有ベクトルは, \lambda=\hbar に対し,

|S=1,S_x=1 \rangle=\frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\1 \\1 \\1\end{pmatrix}

また, \lambda=-\hbar に対し,

|S=1,S_x=-1 \rangle=\frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\-1 \\-1 \\1\end{pmatrix}

そして, \lambda=0 に対し,

|S=1,S_x=0 \rangle=\frac{1}{\sqrt{2}}\begin{pmatrix}1 \\0 \\0 \\-1\end{pmatrix},|S=0,S_x=0 \rangle=\frac{1}{\sqrt{2}}\begin{pmatrix}0 \\1 \\-1 \\0\end{pmatrix}

同様に, S_y の固有関数を求めると,

|S=1,S_y=1 \rangle=\frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\i \\i \\-1\end{pmatrix}
|S=1,S_y=-1 \rangle=\frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\-i \\-i \\-1\end{pmatrix}
|S=1,S_y=0 \rangle=\frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\0 \\0 \\1\end{pmatrix},|S=0,S_y=0 \rangle=\frac{1}{2}\begin{pmatrix}0 \\1 \\-1 \\0\end{pmatrix}

よって, S_z の固有状態を今求めた S_x,S_y の固有ベクトルで表現すると,

|S=1,S_z=1 \rangle&=\begin{pmatrix}1 \\0 \\0 \\0\end{pmatrix} \\&=\frac{1}{2}\left( \frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\1 \\1 \\1\end{pmatrix}+\frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\-1 \\-1 \\1\end{pmatrix}+ \sqrt{2}\frac{1}{\sqrt{2}}\begin{pmatrix}1 \\0 \\0 \\-1\end{pmatrix}\right) \\&= \frac{1}{2}\left( |S=1,S_x=1  \rangle +      |S=1,S_x=-1 \rangle+\sqrt{2}|S=1,S_x=0 \rangle\right) \tag{21}
|S=1,S_z=-1 \rangle&=\begin{pmatrix}0 \\0 \\0 \\1\end{pmatrix} \\&=\frac{1}{2}\left( \frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\1 \\1 \\1\end{pmatrix}+\frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\-1 \\-1 \\1\end{pmatrix}- \sqrt{2}\frac{1}{\sqrt{2}}\begin{pmatrix}1 \\0 \\0 \\-1\end{pmatrix}\right) \\&= \frac{1}{2}\left( |S=1,S_x=1  \rangle +      |S=1,S_x=-1 \rangle-\sqrt{2}|S=1,S_x=0 \rangle\right) \tag{22}
|S=1,S_z=0 \rangle&=\frac{1}{\sqrt{2}}\begin{pmatrix}0 \\1 \\1 \\0\end{pmatrix} \\&=\frac{1}{\sqrt{2}}\left( \frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\1 \\1 \\1\end{pmatrix}-\frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\-1 \\-1 \\1\end{pmatrix}\right) \\&= \frac{1}{\sqrt{2}}\left( |S=1,S_x=1  \rangle -      |S=1,S_x=-1 \rangle\right) \tag{23}

また, S_y に関しても同様に,

|S=1,S_z=1 \rangle&=\begin{pmatrix}1 \\0 \\0 \\0\end{pmatrix} \\&=\frac{1}{2}\left( \frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\i \\i \\-1\end{pmatrix}+\frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\-i \\-i \\-1\end{pmatrix}+ \sqrt{2}\frac{1}{\sqrt{2}}\begin{pmatrix}1 \\0 \\0 \\1\end{pmatrix}\right) \\&= \frac{1}{2}\left( |S=1,S_y=1  \rangle +      |S=1,S_y=-1 \rangle+\sqrt{2}|S=1,S_y=0 \rangle\right) \tag{24}
|S=1,S_z=-1 \rangle&=\begin{pmatrix}0 \\0 \\0 \\1\end{pmatrix} \\&=\frac{1}{2}\left( -\frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\i \\i \\-1\end{pmatrix}-\frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\-i \\-i \\-1\end{pmatrix}+ \sqrt{2}\frac{1}{\sqrt{2}}\begin{pmatrix}1 \\0 \\0 \\1\end{pmatrix}\right) \\&= \frac{1}{2}\left(-|S=1,S_y=1  \rangle -      |S=1,S_y=-1 \rangle +\sqrt{2}|S=1,S_y=0 \rangle\right) \tag{25}
|S=1,S_z=0 \rangle&=\frac{1}{\sqrt{2}}\begin{pmatrix}0 \\1 \\1 \\0\end{pmatrix} \\&=\frac{1}{\sqrt{2}i}\left( \frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\i \\i \\-1\end{pmatrix}-\frac{1}{2}\begin{pmatrix}1 \\-i \\-i \\-1\end{pmatrix}\right) \\&= \frac{1}{\sqrt{2}i}\left( |S=1,S_y=1  \rangle -      |S=1,S_y=-1 \rangle\right) \tag{26}
|S=0,S_z=0  \rangle &= \begin{pmatrix}0 \\1 \\-1 \\0\end{pmatrix} \\&= |S=0,S_x=0  \rangle \\&= |S=0,S_y=0  \rangle \tag{27}

となります.式 (23) と式 (26) に注目してみましょう.

|S=1,S_z=0 \rangle&= \frac{1}{\sqrt{2}}\left( |S=1,S_x=1  \rangle -      |S=1,S_x=-1 \rangle\right)  \\&= \frac{1}{\sqrt{2}i}\left( |S=1,S_y=1  \rangle -      |S=1,S_y=-1 \rangle\right) \tag{28}

となっていますね. これは,x軸とy軸の周りの回転が, 正と負の両方向の回転が重なっていることを表しています. 古典論では,考えられない状態ですね(^_^;)

それでは,今日はこの辺で.お疲れ様でした^^